Verre Sterre: december 2012

Als je in Complexo de Alemão naar de lucht kijkt zie je vier dingen. De teleferico, grote zwarte gieren die rondjes circkelen, vuurwerk dat te pas en te onpas afgestoken wordt, en kleurige vliegers.

Met minstens vijf feestdagen in de maand november en de net begonnen schoolvakanties is er een constante aanwezigheid van vliegers in de lucht. Maar, waar in Nederland vliegeren toch vooral voor kinderen is, is het hier een serieuze bezigheid waarvoor volwassen mannen zich in groepen verzamelen vanuit verschillende wijken. Ze komen in teams naar een voetbalveldje hier in de buurt of langs het kanaal, omdat daar minder bedrading is dan gewoon op straat, en dan kan de strijd beginnen. Het is namelijk zaak zoveel mogelijk vliegers van de tegenpartijen door te snijden. Het draad wordt met een soort glasvezel bewerkt waardoor het vlijmscherp wordt, en met een simpele beweging van het touw kan een andere draad doorgesneden worden. Dan dwarrelt de zwakkere van de twee vliegers honderd(en) meters naar beneden en wordt hij gevangen door kinderen, die ook weer in teams de straten door rennen, of solo met een tak hun nog niet ingezette groeispurt proberen te compenseren. De kinderen mogen de vlieger houden of leveren hem in bij het team dat de vlieger gewonnen heeft en die vervolgens triomfantelijk door midden breken en in een plastic fles bewaren samen met de rest van de buit van de dag.

Als het geen feestdag is zie je nog steeds heel veel vliegers op de berg. Tegen een uur of 4-5 als het wat beter uit te houden is buiten en de zon niet meer verstikkend heet is gaan schooljongetjes, en ook oudere jongens het dak(terras) op en gaat het doorsnij-spel door. Op vrijdagavond is het ook menens,op het voetbal veldje is eerst een voetbal wedstrijd die er erg serieus aan toe gaat. Soms raakt de bal verloren omdat er geen hek om het veld zit en moet de bal gezocht worden. Voetballers kunnen even uitrusten en ongeduldige jongetjes rennen al het veld op met hun vliegers.

Terwijl vroeger vliegeren verbonden was met de drugshandel, en jongens met vliegers gebruikt worden om signalen door te geven als bijvoorbeeld de politie kwam, is het nu alleen nog maar een spel. Een positieve verandering waar veel jongens gretig gebruik van maken!

Twee weken geleden ben ik verhuisd naar het huis van het Barraco team omdat in het huis boven op de berg een groep Nederlandse kunstenaars kwam wonen voor een maand. Cascoland gaat een project doen in Alvorada in de aanloop naar het WK.
Het was hen opgevallen dat er veel toeristen (zowel van buiten Brazilie maar vooral ook veel Cariocas) een ritje in de Teleferico maakten, maar niet uitstapten. Hierdoor zien ze alle huisjes van veraf, een veilige afstand, maar leren Complexo de Alemao daardoor op niet meer dan een ‘Google maps’-niveau kennen. Om de community echt te leren kennen, te zien wat voor een vriendelijke mensen er wonen, wat een leuke barretjes er zijn, dat de winkels van alle markten thuis zijn en je nergens anders heen hoeft om alles te kopen wat je nodig hebt, om dat te zien zouden ze uit moeten stappen, de trappen van het teleferico station af moeten dalen en de straat op moeten gaan. Maar dat doen de meesten niet. Is het uit angst, of is het omdat de Teleferico zo ontworpen is dat het een kermis ritje lijkt, met een begin en een eind waar je tussendoor niet uitstapt?

Cascoland besloot te werken met wat er al was: de Teleferico, maar die een extra functie te geven waardoor het een Comuniferico wordt. Wat, is hun vraag, zouden bewoners van Alvorada willen vertellen aan alle mensen die hen van boven bekijken, als ze iets zouden kunnen communiceren vanaf hun daken?

Daken, en dakterassen (Lajes) zijn een begrip in de favela. Bijna ieder huis heeft er een. Omdat in de favela huisjes zo dicht op elkaar staan is er bijna geen vrije ruimte. De daken worden dus erg gewaardeerd omdat daar van de zon genoten kan worden, de hond (of zelfs schildpad) gehouden kan worden, was te drogen kan worden gehangen of gebarbecued kan worden. Voor de een is het dak een simpel cementen platje, anderen maken er een mooi terras met plantjes van en we vonden zelfs een zwembadje voor de kleinkinderen bij een vrouw thuis.

Wat ik namelijk de afgelopen drie dagen heb gedaan is met Fiona van Cascoland op deuren kloppen en mensen een paar vragen stellen over het gebruik van hun laje, waar ze trots op zijn in hun buurt en wat ze tegen de mensen die in de Teleferico over hun heen gaan zouden willen vertellen.

Het was nog een heel puzzelwerk om uit te vinden welk steegje we moesten afdalen om bij dat ene mooie dakterras met die tegeltjes uit te komen dat je zo goed kon zien uit de teleferico. Als we dan eenmaal bij het goede huis uit waren gekomen werden we bijna altijd binnengevraagd en leidden onze vragen iedere keer weer tot ‘wil je de laje even zien?’. Op het dak is het een wereld apart, waar je uitkijkt over de hele buurt en vaak ook over de rest van een groot deel van de stad. Door de huizen van de mensen lopend werd me ook duidelijk dat de woordenboek definitie van favela, als gammel gebouwde huisjes zonder stroom en stromend water al lang niet meer opgaat en dat de vertaling in het engels die onze gids op maandag aanhield van slum al helemaal de lading niet dekt. Het is een heel spectrum van soorten huizen, aan het ene uiterste met drie verdiepingen enorm mooi verzorgd, geschilderd en betegeld, en aan het andere uiterste een familie die in een afgebroken huisje is gaan wonen omdat de moeder van de man zijn echtgenote niet mag, en hij geen geld kan verdienen voor een echt huis omdat hij tuberculose heeft. Gelukkig vertelden ze dat de buren hun helpen met eten, water en kleren, en de buurvrouw wees weer van haar dakterras, kijk: ze verzorgen hun bouwvalletje zo goed met gordijntjes en alles.

Waar dat afgebroken huisje staat zijn nog meer ruines, de gemeente heeft een deel van de huizen daar al afgebroken en een ander deel is gemarkeerd voor afbraak. Het eerste gezin waar we binnenkwamen vertelde ons dat er een park zou komen, maar op andere plekken hoorden we dat er een weg gaat komen van onder op de berg. De huizen die al afgebroken zijn waren van mensen die hun huis/plek verkocht hebben aan de gemeente en naar andere plekken zijn gegaan. De huizen die nog staan zijn van mensen die ervoor gekozen hebben om hun huis te ruilen voor een appartement in het appartementen complex dat de gemeente beneden aan de berg gebouwd wordt.

Sommige mensen zijn blij om te verhuizen, zoals een oude vrouw die slecht ter been is en beneden aan de berg makkelijker boodschappen kan doen. Anderen zouden liever niet gaan omdat ze een lange geschiedenis achterlaten en gewend zijn aan de plek en hun buren. Maar, zeggen ze, klagen heeft geen zin, we zien wel wat er gebeurd. Wat mij opviel was de onduidelijkheid. Niemand wist precies wanneer het ging gebeuren en hoe of wat. Het lijkt mij vreselijk iedere dag thuis te komen van werk en de grote letters SMH en een nummer op de muur naast je deur te zien staan. Wanneer zou je weg moeten? Het zou zomaar volgende week kunnen zijn. Aan de andere kant leven Brazilianen redelijk bij de dag, dus die zorgen zullen ze misschien minder hebben.

Cascoland is nu hard aan het bedenken wat ze precies gaan doen op 15 december, de dag dat ze de teleferico gaan omdopen tot de communiferico. Ik ben erg benieuwd, vooral naar de reacties van de bewoners!